Ebru nedir ve nasıl yapılır

Ebru sanatı

Ebru, doğal maddelerle yoğunlaştırılmış bir suya, özel olarak hazırlanmış doğal boyaları fırçayla kat kat serpip, suyun yüzeyine çıkan renk ve desenlerin kâğıda aktarılması sanatı. Önce hat sanatının bir dalı iken sonradan bağımsızlığını ilân eden ebru, günümüzde de yaşatılıyor ve bazı psikolojik rahatsızlıkların tedavisi dahil, çok çeşitli alanda kullanılıyor.

Ebru’nun etimolojisi Çağatay Türkçesi’ndeki “ebre”ye (hâre gibi dalgalı, damarlı) kadar iniyor. Orta Asya’dan, önce İran’a gelen bu sanat, orada bulut kümelerine benzediği için “ebri” (bulut, bulutumsu) adını almış. Anadolu’da ise “ebrû” (Farsça kaş) diye adlandırılmış. Araplar ebruya “Varak’ul Müzecca” (süslü kağıt) derken Batılılar da özellikle Almanya, Fransa, İtalya ve Amerika’da pek benimsenip sahiplenilen ebru desenlerini damarlı mermere benzetip “Türk mermer kağıdı” demişler. Ustadan çırağa geçen bu sanatın erbabına Osmanlı’da “Ebrizen” denirmiş. 20. yy başında unutulmaya yüz tutan ebru, üstad Hezarfen Mehmed Necmeddin Okyay ve onun öğrencisi Mustafa Düzgünman sayesinde canlanmış. Onlardan sonra Sacit Okyay, Sami Okyay, Fuat Başar, Alparslan Babaoğlu, Sabri Mandıracı, Sadreddin Özçimi, Sedat Altınöz, Hikmet Barutçugil, İsmail Dündar, Mahmut Peşteli gibi ebru ustaları geleneği sürdürmüş...

Ebrunun hem ilkokulu hem üniversitesi: Battal Ebru

Bu nitelemeyi ebru üstadlarından Mustafa Düzgünman yapmış vaktiyle.  Klasik Türk ebrusunda, yapılacak motiflerin hemen hemen hepsine “battal ebru” ile başlanıyor. Battal ebru, ebrunun temeli olup ebrucunun ustalığı, battal ebrularından anlaşılıyor. İşe başlanırken, fırçayla alınan boya, fırçaya parmakla vurularak tekneye atılıyor. Bunun dengesi çok önemli. Aksi halde “falso”lar; yani büyük boşluklar ortaya çıkıyor. Bunu da boyaya batırılan fırçanın ne oranda sıkıldığı belirliyor. Fırçadaki boya çok sıkılırsa daha ufak damlalar, az sıkılırsa daha büyük damlalar elde ediliyor. Suya birkaç renk kat kat eklenebiliyor. Renkler boyaya katılan öd miktarıyla oranlı olarak birbirlerini itip su yüzüne çıkıyor, sonra da kağıda geçiriliyor. Hiç bir müdahale yapılmadan ortaya çıkan battal ebruya bir tür fon demek de mümkün. Daha sonra kağıda çıkacak desenler insan eli müdahaleleriyle çeşitlenebiliyor. Bunlara desenlerine göre Gelgit ya da Taramalı, Hafif, Bülbül Yuvası, Şal, Taraklı, Çiçek, Çarkıfelek gibi adlar veriliyor.

Biraz toprak parçası, bir tutam at kuyruğu, bir gülün kuru dalı ve hayvan ödü... İşte ebru malzemeleri! Yukarıdaki cümlenin bir devamı da var: “İşe yaramaz gibi görünen, ilk bakışta hiçbir değeri olmayan şeyler birleşip ebru sanatını oluşturuyor!” Ebru ile ilgili çoğu güncel kaynaktan gönderme yapılan bu tanım, İsviçreli ebru öğrencisi Virginia Passaglia’ya ait. Gerçekten de ebru için herhalde en azından bir masa, tekne denen bir su-boya kabı, boya ve kağıt gerekli. Ama bir dizi yan malzeme de var. Onlar ne kadar doğru seçilirse seçilsin bilgi, teknik, deneyim ve sabır olmazsa suya değdiği andan itibaren renkler alıp başını gidiyor. Şimdi onlara bir göz atalım.

Kağıt: Emici, genellikle birinci hamur, lakesiz mat kâğıt, ebru için en uygun olanı.

Su: Boya ve suya yoğunluk verecek diğer yan malzemenin içinde karıştırılacağı saf su. Eskiden yağmur suyu kullanılırmış. Şimdi dinlenmiş, kireçsiz musluk suyu da kullanılabiliyor.

Tekne: Budaksız bir çam ağacının kerestesinden oyularak yapılanı en makbul olanı.

Toprak boya: Ebrunun doğal boyaları eskiden topraktan elde edilir, ezilen toprak bir elekten geçirilir ve suda süzülerek kullanıma hazır hale getirilirmiş. Günümüzde ezilmeye hazır ya da toz boyalar da var.

Destiseng: Mermer, porselen veya sert taştan yapılan boya ezmeye yarayan alet. Toprak boyalar mermer ve destiseng yardımıyla ezilerek macun kıvamına getirilerek kullanılırmış.

Öd: Genellikle büyük baş hayvanlarınki, “kumlu-kılçıklı” ebru yapımı için kalkan balığınınki tercih edilen öd, safra kesesi özsuyu olup benmaride 20 dakika ısıtılıp üzerindeki köpük alınıyor. Bu sırada pek güzel kokular çıkmadığından bu işlemin açık havada yapılması salık veriliyor! Günümüzde resim malzemesi satılan yerlerde rafine öd de bulunuyor. Öd, boyalara belli oranda karıştırılıp onların diğer renkleri iterek yüzeye çıkmasında kullanılıyor.

Kitre: Ebruda kullanılan suyun belli bir yoğunlukta olup boyayı yüzeyinde tutabilmesi ön koşul. İşte suya bu özelliği veren madde de kitre! Kitre, Türkiye’nin güneyinde yetişen “geven” dikeninin özsuyu. Geven yılda iki kez özsu salgılıyor. İlki ebru için daha uygun. Gevenin gövdesi çizilip, birkaç gün bekleniyor. Akan özsu kuruduktan sonra ağaç kabuğu görünümü alıyor. Aktarlarda da satılan bu kabuklar yani “kitre”, belli oranlarda suya konup kapalı bir kapta bekletiliyor. Su yeterli yoğunluğa ulaşınca, kalıntılarından arınması için süzülüyor. Esasen suya en iyi yoğunluk veren madde sahlep ama o çok pahalı olduğundan kitre kullanılıyor.

Deniz kadayıfı: Kitrenin hazır olması yaklaşık 5-6 gün zaman aldığından, yerine 1 saatte sonuç veren, deniz kadayıfı da (bir yosun türü) kullanılabiliyor. Toz halinde satılan deniz kadayıfının 50 gramı 5 litre saf suya konuyor. Bir el mikseri veya kaşıkla iyice karıştırılıyor. İçindeki hava kabarcıkları yüzeye çıkıp kaybolana kadar tekrar karıştırılıp su kullanıma hazır hale getiriliyor.

At kılı ve Gül Dalı: Boya fırçası yapımında kullanılan at kılları, yaşlı atların kuyrukları veya yelelerinden elde edilmekte olup, kuyruk kılları en iyi sonuç vereni. Nedeni, dokusundaki gözeneklerin boyayı tutması, fırçadan bir vuruşta kayıp akıtmaması. Esnekliği ve kolay küf tutmaması nedeniyle de fırça sapında gül dalı tercih ediliyor.

Neft: Terebentin yağı da denen neft, tek başına serpildiğinde ebru üzerinde boşluklar açmaya yarıyor.

Mil: Kurşun kalem kalınlığında pirinçten bir çubuk. Tekneden ebrulu kağıdı alırken üzerindeki kitreyi sıyırmaya yarıyor.

Arap zamkı: Ezme yaldız, varak altın, mürekkep ve yazılı ebru yapımında kullanılan bu madde, Senegal ve diğer bazı Afrika ülkelerindeki akasya ağaçlarından akıp havada katıla- şan bir zamk çeşidi. Akkâse ebru tekniğinde sık kullanılıyor.

Ebru ve ebru sanatı hakkında ve ebrunun yapılışı ile ilgili videomuzu izleyerek daha ayrıntılı bilgi edinebilirsiniz...